Chính sách thu hồi đất: Bài toán về sự công bằng cho người dân

Những vấn đề còn tồn tại

Hiện nay, việc thu hồi đất đang có những tác động mạnh mẽ đến đời sống kinh tế của người dân. Đáng chú ý, một trong những nguyên nhân chính dẫn đến sự bất bình của người dân là sự chênh lệch quá lớn giữa giá đền bù mà họ nhận được và giá trị thực tế của đất sau khi bàn giao cho nhà đầu tư.

Theo báo cáo của Ủy ban Kinh tế Quốc hội, mức bồi thường trung bình cho các hộ dân chỉ đạt trong khoảng 30-60% giá trị thị trường của đất bị thu hồi. Đây là một con số về sự chênh lệch trong khung chính sách bồi thường. Chính điều đó đã xảy ra những tình trạng khiếu kiện, biểu tình, đấu tranh đòi quyền lợi công bằng trong dân.

Điểm đầu tại nút giao đường Nguyễn Trãi, điểm cuối đến ngõ 162 Nguyễn Tuân, dài 720m, được mở rộng trên cơ sở đường hiện có.

Ví dụ điển hình gần đây nhất có thể kể đến dự án mở rộng đường Nguyễn Tuân, quận Thanh Xuân, thành phố Hà Nội vào đầu tháng 10 năm 2024. Dự án khi hoàn thành nhằm mở rộng mặt đường đường Nguyễn Tuân giúp giải quyết vấn đề ùn tắc giao thông trong khu vực, kết nối với các tuyến đường trục chính Nguyễn Trãi, Lê Văn Lương góp phần phát triển kinh tế – xã hội thành phố Hà Nội nói chung và quận Thanh Xuân nói riêng. Tuy nhiên, công tác giải phóng mặt bằng gặp nhiều khó khăn khiến dự án bị đình trệ khi có tới 88 hộ dân không đồng thuận với phương án bồi thường, tái định cư để giải phóng mặt bằng. Theo xác nhận của UBND quận Thanh Xuân, đất các hộ gia đình tự xây dựng chuyển đổi sang làm nhà ở từ sau ngày 15/10/1993 và trước ngày 1/7/2004 nên chỉ được đền bù với đơn giá bằng 30% giá đất ở tại tuyến phố Nguyễn Tuân theo quy định khung giá đất của thành phố Hà Nội phê duyệt và không được xét mua nhà tái định cư.

Một câu chuyện khác ở xã Ngũ Lão, huyện Thủy Nguyên, Hải Phòng khi đất của họ bị thu hồi cho dự án mở rộng đường xá nhưng giá bồi thường đất lại thấp hơn nhiều so với giá trị trường. Nhiều người chỉ nhận được số tiền bồi thường không đủ để họ tái định cư hoặc chuyển đổi nghề nghiệp, nhưng giá trị của những mảnh đất đó sau khi được bàn giao lại tăng vọt khiến khoảng cách lợi ích giữa nhà đầu tư và người dân trở nên quá lớn. Chính vì lẽ đó, người dân không khỏi cảm thấy quyền lợi chính đáng của mình bị xâm phạm; sự phát triển từng được hứa hẹn nhưng không mang lại những cơ hội mới mà chỉ là những khó khăn chồng chất.

Ngoài ra, tình trạng bất cập trong việc tái định cư cũng là một vấn đề gây nhiều bức xúc. Khu tái định cư Hòa Liên 3, Hòa Liên 4 tại thôn Quan Nam 2 (xã Hoà Liên, huyện Hoà Vang) là một trong những minh chứng rõ nhất về việc tái định cư không đạt hiệu quả như mong đợi. Nhiều hộ dân phải chờ đợi trong vô vọng khi đất tái định cư không được cấp đúng hẹn, cơ sở hạ tầng chưa được xây dựng đầy đủ, buộc họ phải sống tạm bợ trong các khu vực thiếu thốn về điều kiện sống cơ bản. Cuộc sống của những người dân sau khi mất đi mảnh đất thân quen trở nên bấp bênh, khó khăn hơn bao giờ hết.

Theo một nghiên cứu của Viện Kinh tế Việt Nam, có đến 40% số hộ dân sau khi bị thu hồi đất không thể khôi phục được mức sống như trước đây. Trong đó, nguyên nhân chính đến từ việc thiếu cơ sở hạ tầng cơ bản tại các khu tái định cư. Những khu vực này thiếu điện, nước, cùng các dịch vụ y tế và giáo dục cần thiết cho cuộc sống. Nhiều người dân, đặc biệt là những người từng làm nông nghiệp cũng gặp khó khăn trong việc thích nghi với môi trường sống mới và không thể tìm được công việc phù hợp. Họ bị đẩy vào cảnh thất nghiệp hoặc phải chấp nhận những công việc lao động chân tay với thu nhập thấp, không ổn định. Sự mất mát của họ không chỉ nằm ở khía cạnh kinh tế mà còn là nỗi đau về tinh thần, bởi mảnh đất mà họ bị buộc phải rời bỏ là nơi ở, là nơi gắn bó với truyền thống gia đình, văn hóa cộng đồng qua bao thế hệ.

Đáp ứng hay bỏ ngỏ?

Chính vì lẽ đó mà nguyện vọng về sự công bằng trong quá trình bồi thường của người dân là hoàn toàn dễ hiểu. Họ chỉ mong muốn được đền bù một cách công bằng, minh bạch và hợp lý, đảm bảo rằng những mất mát mà họ phải chịu sẽ được bù đắp xứng đáng cả về vật chất lẫn tinh thần để ổn định cuộc sống tại nơi ở mới.

Trong cuộc trò chuyện với bà Tạ Thị Chính, một người dân tại phường Xuân Phương, Hà Nội – nơi đất của gia đình cô đã bị thu hồi để xây dựng khu đô thị mới, cô chia sẻ: “Gia đình tôi đã sống trên mảnh đất này từ lâu, từ thời ông bà tôi. Khi bị thu hồi đất, chúng tôi chỉ nhận được khoản bồi thường tính trên giá đất nông nghiệp mà không được cấp đất tái định cư, trong khi khu vực này sau khi phát triển thành khu đô thị có giá trị lên gấp nhiều lần. Khoản tiền mà chúng tôi nhận được không đủ để mua một căn hộ trong khu tái định cư, nói gì đến việc ổn định lại cuộc sống và tìm kiếm sinh kế mới.’’ Lời chia sẻ của bà Chính không phải là nỗi lòng của riêng gia đình cô mà còn rất nhiều hộ dân trong khu vực cũng chung hoàn cảnh khi nhận mức bồi thường không tương xứng. Có lẽ vì điều ấy mà bà Chính càng bức xúc hơn khi chia sẻ lại câu chuyện của mình.

Không chỉ dừng lại ở vấn đề bồi thường bằng tiền mặt, một trong những nguyện vọng lớn nhất của người dân là được tái định cư tại những khu vực có cơ sở hạ tầng hoàn chỉnh. Họ luôn mong muốn một chỗ ở mới, một cuộc sống có điều kiện tiếp cận các dịch vụ thiết yếu và cơ hội việc làm ổn định để duy trì sinh kế. Bà Trần Thị Yến, người dân tại phường Tây Mỗ (Nam Từ Liêm- Hà Nội) cũng nằm trong diện bị thu hồi đất nói thêm: “Sau khi bị thu hồi đất, tôi nghĩ nhà mình may mắn hơn khi được bồi thường đất tái định cư nhưng khi chuyển đến rồi mới thấy muôn vàn khó khăn bất tiện.”

Việc thu hồi đất để phục vụ phát triển kinh tế – xã hội là một nhu cầu tất yếu trong bối cảnh đô thị hóa và hiện đại hóa ngày càng gia tăng. Tuy nhiên, việc đảm bảo quyền lợi chính đáng cho người dân bị ảnh hưởng vẫn là vấn đề cấp bách và cần được đặt lên hàng đầu. Nguyện vọng về sự minh bạch và công bằng trong quá trình bồi thường đất đai chính là phản ánh mong cầu của người dân về việc đảm bảo quyền lợi một cách rõ ràng. Người dân cần lắm những giải quyết dứt điểm từ phía chính quyền sở tại và các đơn vị chức năng có liên quan.

Giải pháp nào cho sự công bằng?

Để xây dựng một chính sách đất đai công bằng và bền vững, cần có chuỗi giải pháp toàn diện và sâu rộng hơn bao giờ hết. Trong đó, điểm mấu chốt chính là bài toán cân bằng hài hòa giữa quyền lợi chính đáng của người dân bị thu hồi đất và lợi ích phát triển của nhà nước, doanh nghiệp.

Trước hết, việc hoàn thiện khung pháp lý về đất đai là bước đi tiên quyết trong quá trình dựng xây chính sách bền vững. Chính quyền cần chú trọng đến việc xây dựng một hệ thống pháp luật rõ ràng, minh bạch và cập nhật; đặc biệt là các quy định liên quan đến bồi thường và tái định cư. Trong đó, chính sách bồi thường phải được xây dựng dựa trên các tiêu chí khách quan, công bằng và sát với giá trị thực tế của đất đai. Việc này đòi hỏi chính quyền phải có trách nhiệm cập nhật liên tục giá đất, không chỉ dựa vào định giá hành chính mà còn phải phản ánh đúng biến động của thị trường. Nếu giá trị đất đai được định giá thấp hơn so với giá thị trường, người dân sẽ chịu thiệt thòi; từ đó dễ dẫn đến bất mãn và tranh chấp kéo dài. Ngược lại, nếu định giá quá cao, sẽ gây khó khăn cho quá trình triển khai dự án và làm chậm sự phát triển. Do đó, việc định giá đất đai không thể là một quy trình khép kín, chỉ dựa vào sự đánh giá từ phía cơ quan quản lý nhà nước. Sự tham gia của các chuyên gia kinh tế, địa ốc và đại diện người dân trong quá trình định giá sẽ là giải pháp tối ưu để đảm bảo tính minh bạch và công bằng.

Chính sách trên cũng đã có những bước tiến đáng kể khi Luật Đất đai 2024 đi vào thực tiễn cuộc sống. Đây được coi là một dấu mốc quan trọng trong nỗ lực cải cách hệ thống pháp luật về đất đai nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế – xã hội cũng như giải quyết những bất cập tồn tại suốt thời gian dài.

Phát biểu tại Hội nghị Đối thoại giữa cơ quan soạn thảo luật và các chuyên gia, ông Nguyễn Đắc Nhẫn, Phó Vụ trưởng Vụ Đất đai, Bộ Tài nguyên và Môi trường cho biết, Luật Đất đai 2024 gồm 16 chương, 260 điều, tăng 2 chương so với Luật Đất đai 2013. Đáng chú ý, luật bổ sung riêng một chương về Phát triển Quỹ đất, đồng thời tách bạch rõ ràng giữa chương Thu hồi đất, trưng dụng đất và chương Bồi thường, hỗ trợ, tái định cư. Việc tách riêng một chương dành cho những quy định mới đã mang đến cơ hội để người dân, doanh nghiệp và các bên liên quan có thể dễ dàng theo dõi, giám sát; từ đó đảm bảo rằng mọi quyết định đều được thực hiện đúng quy trình và tôn trọng quyền lợi của các bên liên quan.

Tại Khoản 3 Điều 87 đã đặt ra một quy trình minh bạch hơn cho việc lấy ý kiến người dân khi Nhà nước thu hồi đất. Việc lập biên bản chi tiết về số lượng ý kiến đồng ý, không đồng ý và các ý kiến khác đối với phương án bồi thường, hỗ trợ, tái định cư, cùng với sự tham gia của đại diện Ủy ban nhân dân cấp xã và những người có đất bị thu hồi thể hiện sự tôn trọng quyền lợi của người dân tạo điều kiện thuận lợi để tiếp thu và giải quyết ý kiến một cách công khai, dân chủ.

Bên cạnh đó, Luật mới (Khoản 3 Điều 111) cũng đã có những quy định cụ thể hơn về giá đất tái định cư. Theo đó, giá đất được xác định dựa trên bảng giá đất tại thời điểm phê duyệt phương án bồi thường, hỗ trợ, tái định cư, chứ không phải tại thời điểm giao đất tái định cư. Đây là một bước tiến tích cực nhằm loại bỏ những bất cập trong việc xác định giá đất tái định cư, giúp các địa phương thực hiện công tác bồi thường, hỗ trợ một cách nhanh chóng, chính xác và hạn chế tối đa các tranh chấp, khiếu nại.

Ông Nguyễn Đắc Nhẫn, Phó Vụ trưởng Vụ Đất đai, Bộ Tài nguyên và Môi trường chia sẻ các quy định mới về thu hồi, bồi thường đất trong Luật đất đai 2024

TS. Cấn Văn Lực – Thành viên Hội đồng tư vấn chính sách tài chính, tiền tệ Quốc gia chia sẻ thêm: “Nguyên tắc thị trường là điểm mới quan trọng nhất, tạo điều kiện để định giá đất sát với giá thị trường, tháo gỡ bất cập giá đất (nhất là hiện tượng hai giá), làm cơ sở cho đền bù, giải phóng mặt bằng, nghĩa vụ tài chính đối với Nhà nước, xác định giá bất động sản, tính toán chi phí – hiệu quả đầu tư dự án, quy định rõ trách nhiệm các bên liên quan…”.

Bên cạnh việc bồi thường tài sản, chính quyền cũng phải đảm bảo rằng đời sống của người dân sau khi đất đai bị thu hồi không bị xáo trộn một cách nghiêm trọng. Đây là một thách thức lớn bởi đất đai là tài sản vật chất, là nguồn sinh kế của nhiều gia đình. Đối với những người dân sống dựa vào nông nghiệp hoặc các hoạt động kinh tế phụ thuộc vào đất đai, việc mất đi nguồn đất có thể khiến họ rơi vào cảnh thất nghiệp, mất nguồn thu nhập và phải đối mặt với những khó khăn lớn trong việc duy trì cuộc sống. Chính vì thế, chính quyền cần chủ động triển khai các biện pháp thiết thực như việc cung cấp các chương trình đào tạo nghề, hỗ trợ người dân chuyển đổi ngành nghề, và tạo ra các cơ hội việc làm phù hợp với hoàn cảnh của từng nhóm đối tượng.

Hơn nữa, chính quyền phải có trách nhiệm phối hợp chặt chẽ với các nhà đầu tư để cải thiện cơ sở hạ tầng, tạo ra môi trường sống tốt hơn cho người dân tại các khu tái định cư. Các dịch vụ công cộng như trường học, bệnh viện, siêu thị, chợ địa phương, cũng như các công viên giải trí và không gian xanh cần được quy hoạch bài bản và thực thi nghiêm túc. Đây là trách nhiệm về mặt pháp lý, là cam kết đạo đức chính quyền cần thực hiện trong việc đảm bảo quyền lợi cho những người dân đã hy sinh tài sản quý giá nhất của mình vào sự phát triển chung.

Những buổi đối thoại này sẽ giúp người dân hiểu rõ các chính sách, khơi dậy cảm giác được tôn trọng và lắng nghe ý kiến của họ. Đây cũng là cơ hội để chính quyền giải đáp thắc mắc, điều chỉnh các bất hợp lý và tạo dựng sự đồng thuận ngay từ đầu, tránh những xung đột không đáng có về sau.

Cuối cùng, một chính sách đất đai bền vững sẽ không thể dừng lại ở việc giải quyết các vấn đề hiện tại mà còn phải hướng tới mục tiêu phát triển trong tương lai. Chính quyền địa phương cần phải xem xét các yếu tố môi trường, sinh thái và phát triển bền vững khi quyết định thu hồi đất cho các dự án. Đảm bảo rằng các dự án phát triển kinh tế không gây hại đến môi trường sống của người dân là một phần quan trọng trong quá trình hoạch định và triển khai chính sách đất đai. Chúng ta cần nhìn nhận rằng, phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường không phải là hai mục tiêu đối lập mà cần được đặt trong mối quan hệ tương hỗ. Một chính sách đất đai lý tưởng phải dung hòa giữa việc thúc đẩy tăng trưởng kinh tế với việc bảo vệ quyền lợi của người dân và hệ sinh thái. Đây chính là nền tảng để xây dựng một mô hình phát triển bền vững, trong đó mọi bên liên quan đều cảm thấy hài lòng và được đảm bảo quyền lợi. Chỉ khi hài hòa được giữa phát triển kinh tế và bảo vệ quyền lợi người dân, chúng ta mới có thể xây dựng được một chính sách đất đai thực sự công bằng, lâu dài và bền vững.

Thu Hường

Học viện Báo chí và Tuyên truyền

In trên Tạp chí Tài nguyên và môi trường, ngày 31/12/2024

Link bài viết: https://tainguyenvamoitruong.vn/chinh-sach-thu-hoi-dat-bai-toan-ve-su-cong-bang-cho-nguoi-dan-cid127333.html