Bài 2. Từ Nghiên cứu đến Ứng dụng: Vai trò của Viện Kinh tế và Quy hoạch Thủy sản

Đẩy mạnh nghiên cứu kinh tế, xã hội và tư vấn chính sách, phát triển ngành thủy sản là câu chuyện của sản lượng, công nghệ hay thị trường tiêu thụ, gắn chặt với các yếu tố kinh tế, xã hội, văn hóa, môi trường và đặc biệt là chất lượng cuộc sống của người dân vùng ven biển và các cộng đồng khai thác thủy sản. Trong thời gian qua, Viện Kinh tế và Quy hoạch Thủy sản đã thể hiện rõ vai trò tiên phong trong lĩnh vực này thông qua nhiều hoạt động nghiên cứu và tư vấn chính sách.

Một trong những dự án nổi bật là hoạt động hợp tác với Đại học Stirling (Vương quốc Anh), triển khai nội dung: “Đánh giá thực trạng nhận thức, hành vi, các điển hình và đề xuất các giải pháp cải thiện an sinh trong chuỗi tôm ở Đồng bằng sông Cửu Long”. Đây là dự án mang ý nghĩa chiến lược khi tập trung vào nhóm đối tượng dễ bị tổn thương nhất trong chuỗi giá trị, người lao động và cộng đồng địa phương.

Đẩy mạnh nghiên cứu kinh tế, phát triển ngành thủy sản là câu chuyện của sản lượng, công nghệ, thị trường tiêu thụ, gắn chặt với văn hóa, môi trường

Sau quá trình khảo sát thực địa, phỏng vấn sâu và phân tích dữ liệu đa chiều, các sản phẩm của dự án đã cơ bản hoàn thành. Các báo cáo chuyên đề đang trong giai đoạn tổng hợp, hoàn thiện, dự kiến kết thúc toàn bộ dự án vào tháng 8/2025. Kết quả của nghiên cứu này không chỉ có ý nghĩa học thuật mà còn có tính ứng dụng cao, giúp các nhà hoạch định chính sách, doanh nghiệp và tổ chức xã hội có cái nhìn đầy đủ hơn về tác động xã hội trong phát triển ngành tôm, từ đó đề xuất các giải pháp can thiệp hiệu quả, phù hợp với bối cảnh thực tế.

Hiện tại, Viện đang định hướng trong thời gian tới sẽ tiếp tục ưu tiên các đề tài gắn với sinh kế bền vững, bình đẳng giới, ứng phó biến đổi khí hậu và trách nhiệm xã hội trong sản xuất thủy sản.

Các nhiệm vụ khoa học công nghệ: Hướng tới thực tiễn, phục vụ người dân và quản lý, song song với hoạt động tư vấn chính sách, lĩnh vực khoa học công nghệ là mũi nhọn thứ hai mà Viện đang tập trung đẩy mạnh. Không dừng lại ở nghiên cứu lý thuyết, các đề tài được thiết kế sát với thực tiễn, đáp ứng nhu cầu của địa phương và cơ quan quản lý ngành.

Nghiên cứu phát triển giống và mô hình nuôi đặc sản bản địa, đề tài “Nghiên cứu hoàn thiện quy trình sản xuất giống nhân tạo và nuôi thương phẩm rươi tại tỉnh Ninh Bình”, phối hợp với Sở Khoa học và Công nghệ tỉnh Ninh Bình, đang được triển khai đúng tiến độ, dự kiến hoàn thành vào tháng 3/2026. Đây là một trong những hướng đi mới trong phát triển các loài thủy đặc sản có giá trị cao, phù hợp với điều kiện sinh thái địa phương, đồng thời góp phần bảo tồn đa dạng sinh học.

Tương tự, đề tài “Nghiên cứu xây dựng quy trình sản xuất giống và nuôi thương phẩm cá chuối hoa tại tỉnh Hưng Yên” cũng đang được Viện triển khai nghiêm túc, đảm bảo các nội dung theo hợp đồng ký kết. Việc nghiên cứu, phát triển giống và kỹ thuật nuôi loài cá đặc hữu như cá chuối hoa mang lại cơ hội kinh tế mới cho nông dân vùng đồng bằng, đồng thời giảm áp lực lên nguồn lợi tự nhiên.

Phát triển thương hiệu và truy xuất nguồn gốc, trong xu thế tiêu dùng hiện đại, truy xuất nguồn gốc và xây dựng thương hiệu là yếu tố then chốt nâng cao giá trị gia tăng của sản phẩm thủy sản Việt Nam. Viện đang chủ trì hoạt động xây dựng nhãn hiệu chứng nhận “Tôm sạch Bạc Liêu” một bước đi quan trọng giúp sản phẩm tôm của địa phương nâng cao vị thế trên thị trường trong nước và quốc tế. Hiện nay, hồ sơ nhãn hiệu đã được gửi tới Cục Sở hữu trí tuệ và đang trong quá trình xem xét. Đồng thời, Viện đang lập kế hoạch thực địa để xây dựng quy trình vận hành, giám sát hệ thống truy xuất và quản lý việc sử dụng nhãn hiệu. Đây sẽ là mô hình mẫu có thể nhân rộng ra các tỉnh nuôi tôm trọng điểm khác trong tương lai.

Nghiên cứu bảo vệ môi trường và thích ứng biến đổi khí hậu, trong bối cảnh ô nhiễm đại dương và rác thải nhựa đang trở thành vấn đề toàn cầu, Viện đã phối hợp với Viện Nghiên cứu Hải sản thực hiện đề tài: “Xây dựng hướng dẫn kỹ thuật thu gom, xử lý rác thải nhựa (ngư cụ, rác thải nhựa sinh hoạt) đối với các hoạt động khai thác thủy sản”. Đề tài đã hoàn thành giai đoạn khảo sát thực địa, hiện đang xây dựng các báo cáo chuyên môn và đề xuất bộ hướng dẫn áp dụng thực tiễn.

Nghiên cứu bảo vệ môi trường, trong bối cảnh ô nhiễm đại dương và rác thải nhựa

Bên cạnh đó, nhiệm vụ tuyên truyền bảo vệ môi trường ngành nông nghiệp năm 2025, do Viện phối hợp cùng Viện Nước, Tưới tiêu và Môi trường triển khai, đang được thực hiện theo đúng tiến độ. Các nội dung truyền thông được thiết kế gần gũi, dễ tiếp cận, nhằm nâng cao nhận thức cộng đồng và hướng dẫn các thực hành nông nghiệp, thủy sản thân thiện với môi trường.

Định hướng nâng cao hiệu quả nhiệm vụ khoa học, xã hội trong giai đoạn tới, nhìn chung, các đề tài và nhiệm vụ đang triển khai đều hướng đến giải quyết các bài toán thực tiễn: Từ sinh kế người dân, bảo vệ tài nguyên, thích ứng với biến đổi khí hậu, đến phát triển thương hiệu và truy xuất nguồn gốc. Những kết quả này không chỉ phục vụ công tác quản lý ngành mà còn giúp người dân tiếp cận khoa học, nâng cao hiệu quả sản xuất, qua đó từng bước đưa ngành thủy sản Việt Nam phát triển theo hướng bền vững, hiệu quả và có trách nhiệm.

Để tiếp tục nâng cao chất lượng và tác động của các nghiên cứu trong giai đoạn tới, Viện Kinh tế và Quy hoạch Thủy sản xác định một số định hướng chiến lược: Tăng cường kết nối liên ngành, kết hợp giữa kinh tế, xã hội, sinh thái và công nghệ trong các đề tài nghiên cứu để có góc nhìn toàn diện, tạo nền tảng cho chính sách đa chiều.

Nhằm nâng cao năng lực nghiên cứu, cập nhật phương pháp tiếp cận hiện đại và thúc đẩy hội nhập sâu rộng, Viện Kinh tế và Quy hoạch Thủy sản tiếp tục đẩy mạnh chủ trương mở rộng và đa dạng hóa hoạt động hợp tác quốc tế. Đây là hướng đi chiến lược, là yêu cầu tất yếu trong bối cảnh ngành thủy sản Việt Nam ngày càng tham gia sâu hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu.

Viện đã chủ động xây dựng mạng lưới kết nối với nhiều tổ chức quốc tế, đối tác học thuật, các mạng lưới nghiên cứu khu vực và toàn cầu. Một số cán bộ của Viện được mời tham gia tư vấn chuyên môn cho các tổ chức quốc tế, thể hiện năng lực chuyên môn cũng như uy tín khoa học ngày càng được ghi nhận ở cấp khu vực và quốc tế.

Tiêu biểu, Viện đang phối hợp với Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) và Nghiệp đoàn nghề cá triển khai hai hoạt động tư vấn quan trọng: “Đánh giá thực trạng lao động trẻ em trong chuỗi cung ứng thủy sản trên biển tại Việt Nam”, “Điều tra an sinh xã hội trong chuỗi khai thác thủy sản”.

Hai nghiên cứu này mang tính nhân văn sâu sắc, tập trung vào các nhóm dễ bị tổn thương trong ngành khai thác thủy sản, bao gồm lao động trẻ em và lao động không chính thức, từ đó cung cấp các căn cứ khoa học phục vụ xây dựng chính sách về an sinh, bảo hộ lao động, cải thiện điều kiện làm việc và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực ngành.

Định hướng tăng cường hợp tác quốc tế theo chiều sâu, tập trung vào các lĩnh vực, quản trị nghề cá, kinh tế biển xanh

Bên cạnh các hoạt động đang triển khai, một số sáng kiến hợp tác quốc tế khác đã được kết nối và đề xuất ý tưởng, tuy nhiên chưa thể tiến hành do nhiều yếu tố khách quan như hạn chế ngân sách, khác biệt về ưu tiên nghiên cứu, hoặc điều kiện triển khai chưa thuận lợi. Dù vậy, việc chủ động tiếp cận, xây dựng ý tưởng và thiết lập quan hệ với các đối tác vẫn được xem là bước chuẩn bị cần thiết, tạo nền tảng để triển khai trong giai đoạn tiếp theo khi điều kiện cho phép.

Trong thời gian tới, Viện sẽ tiếp tục định hướng tăng cường hợp tác quốc tế theo chiều sâu, tập trung vào các lĩnh vực như: Quản trị nghề cá, kinh tế biển xanh, chuỗi giá trị thủy sản có trách nhiệm, biến đổi khí hậu và sinh kế bền vững… Đồng thời, chú trọng nâng cao năng lực ngoại ngữ, kỹ năng nghiên cứu và kỹ thuật viết dự án quốc tế cho cán bộ để từng bước tiếp cận và làm chủ các chương trình tài trợ, nghiên cứu liên vùng, liên ngành.

Trong bức tranh toàn cảnh của ngành thủy sản đang từng bước chuyển mình mạnh mẽ nhằm ứng phó với những thách thức toàn cầu như biến đổi khí hậu, hội nhập kinh tế và yêu cầu phát triển bền vững, các nhiệm vụ nghiên cứu về kinh tế, xã hội và khoa học công nghệ do Viện Kinh tế và Quy hoạch Thủy sản triển khai đang giữ vai trò quan trọng. Không chỉ cung cấp những luận cứ khoa học cho quá trình hoạch định và điều chỉnh chính sách, các kết quả nghiên cứu này còn trực tiếp phục vụ hoạt động quản lý, quy hoạch và phát triển thực tiễn của ngành thủy sản.

Sỹ Tùng – Mạnh Hải